Η ελιά στην Ελλάδα
Η εξάπλωση του πολύτιμου δέντρου και η τεχνολογική βελτίωση που σημειώνεται στον τομέα παραγωγής του ελαιόλαδου συμπίπτουν με ένα ανώτερο στάδιο πολιτισμού. Στα ομηρικά χρόνια η ελιά είχε τον δικό της ξεχωριστό ρόλο στην καθημερινή ζωή των κατοίκων του ελλαδικού χώρου και στην Aθήνα των κλασσικών χρόνων θεωρούσαν την ελιά ιερό δέντρο, δώρο των θεών και λαμβάνονταν ειδικά μέτρα για την προστασία της… Ο πλούτος και η ευμάρεια στην Aθήνα του Xρυσού Aιώνα, αποδίδεται και στη μεγάλη παραγωγή ελαιόλαδου ενώ η σημασία του δέντρου για τους αρχαίους Έλληνες καταγράφηκε και στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων. Αλλά και στην Κρήτη, η συστηματική καλλιέργεια της ελιάς η οποία αποτελούσε βασική ασχολία των κατοίκων, συνέβαλλε στην αλματώδη ανάπτυξη του περίφημου μινωϊκού πολιτισμού.
Η καλλιέργεια της ελιάς, του ιερού δέντρου της ελληνικής αρχαιότητας, συνέχισε επί αιώνες να εξαπλώνεται και να αποτελεί μια από τις κυριότερες ασχολίες των κατοίκων του ελλαδικού χώρου. Στα ρωμαϊκά χρόνια το λάδι της ελιάς ήταν ευρέως γνωστό και η πανίσχυρη Αυτοκρατορία λάμβανε μέτρα για να μη λείπει από τους υπηκόους της. Μεγάλη παραγωγή ελαιόλαδου γινόταν και κατά τη βυζαντινή περίοδο σε πολλές περιοχές της Eλλάδας όπως η Πελοπόννησος, ενώ από κείμενα της εποχής προκύπτει ότι εξακολουθούσε να υπάρχει ο ίδιος σεβασμός για την ελιά όπως και στην αρχαιότητα αλλά και η άποψη για το πόσο ευεργετικά είναι τα προϊόντα της για τον άνθρωπο. Αργότερα, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το εμπόριο του λαδιού συνέβαλλε στην ανάπτυξη ισχυρών τοπικών οικονομιών στις ελαιοπαραγωγικές περιοχές. Μετά την Απελευθέρωση και την ίδρυση του Νεοελληνικού κράτους (1830), η ελαιοκαλλιέργεια ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένη και το ελαιόλαδο ήταν βασικό προϊόν σε πολλές περιοχές όπως η Πελοπόννησος, η Κρήτη, η Στερεά Ελλάδα ή τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου Πελάγους.
Σήμερα η σημασία της ελαιοκαλλιέργειας για την Ελλάδα είναι πολύ μεγάλη και το ελαιόλαδο είναι ένα αγροτικό προϊόν ζωτικής σημασίας για χιλιάδες οικογένειες.
Στην Eλλάδα υπάρχουν 130.000.000 περίπου ελαιόδεντρα που καλύπτουν έκταση 6.900.000 στρεμμάτων, δηλαδή το 20% της καλλιεργούμενης γης, λειτουργούν 2.369 ελαιοτριβεία, 318 εγκεκριμένες επιχειρήσεις τυποποίησης ελαιολάδου, 47 πυρηνελαιουργεία και 700.000 οικογένειες ζουν από την καλλιέργεια της ελιάς αφού σε αρκετές –κυρίως άγονες— περιοχές το ελαιόλαδο αποτελεί το αποκλειστικό εισόδημα των κατοίκων. Συμβάλλει επίσης στη διατήρηση της γεωργικής δραστηριότητας και τη συγκράτηση του πληθυσμού σε περιοχές με δυσμενείς εδαφο-κλιματικές συνθήκες.
Η ελιά στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων
«Το έλαιον, εν τη παρ’ ημίν αγιωτάτη Ορθοδόξω του Χριστού Εκκλησία, ιεροτελεστικώς αγιαζόμενον και λειτουργικώς χρησιμοποιούμενον, γίνεται πηγή ευλογιών, εκπληρούν μυστηριακούς και εν γένει θρησκευτικούς σκοπούς».
Επισκόπου Θαυμάκου Χρυσοστόμου, «Το έλαιον εξ επόψεως τελετουργικής».
λιά δέντρο, ελιά καρπός και ελαιόλαδο, τρεις λέξεις άρρηκτα συνδεδεμένες εδώ και τουλάχιστον 5.000 χρόνια με την καθημερινότητα των Ελλήνων, την τελετουργία, τις λατρευτικές αλλά και τις διατροφικές τους συνήθειες, τρία δώρα της φύσης γύρω από τα οποία πλέκεται σε ημερήσια και ετήσια βάση ένα ολόκληρο δίκτυο δραστηριοτήτων –όπως η συγκομιδή του καρπού, η παραγωγή του ελαιόλαδου, η διακίνηση και η χρησιμοποίησή του στην καθημερινή ζωή– που επηρεάζει, καθορίζει και συσφίγγει τις διαπροσωπικές σχέσεις. Η μεγάλη σημασία του ελαιολάδου για τους Έλληνες, φαίνεται και από το ότι επί αιώνες υπήρξε μέσο με το οποίο ο αγροτικός πληθυσμός πραγματοποιούσε τις συναλλαγές του. Με λάδι αγόραζαν είδη καθημερινής χρήσης, λάδι έδιναν στον παπά που τους άγιαζε το σπίτι τα Φώτα, με λάδι έκαναν και διάφορες αγοραπωλησίες. Ακόμα και σήμερα, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, το ελαιόλαδο θεωρείται το μόνο ασφαλές εισόδημα του αγρότη.</p><p>Αυτό το «δέσιμο» των Ελλήνων με την ελιά και το ελαιόλαδο που ξεκινά από την πιο τρυφερή τους ηλικία με τη βάφτιση, φαίνεται και από πολλές άλλες συνήθειες, παροιμίες και ρήσεις, όπως το πασίγνωστο «ψωμί κι ελιά», ελάχιστο ζητούμενο αλλά και σύνθημα των λαϊκών τάξεων. Το ότι οι έλληνες ναυτικοί έπαιρναν μαζί τους λίγες σταγόνες λάδι από το καντήλι του Αγ. Νικολάου για να γαληνεύουν τη φουρτουνιασμένη θάλασσα ή το ότι ακόμα και σήμερα θεωρείται γρουσουζιά να χυθεί λάδι καθώς και οι δεκάδες σχετικές παροιμίες που λέγονται σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας όπως «Άνθρωπος χωρίς υπομονή, λυχνάρι χωρίς λάδι», «Ας έλειπαν τα λάδια μου, να δω τις μαγεριές σου», «Μου ’βγαλε το λάδι», «Να σε κάψω Γιάννη, να σ’ αλείψω λάδι», «Έπεσ’ ο ποντικός στο λάδι» με ξεχωριστή ερμηνεία η κάθε μια τους αποδεικνύουν με τον απλούστερο τρόπο πόσο παρούσα είναι η ελιά στη ζωή μας.
Η ελιά στην ελληνική τέχνη, την ποίηση και τη λογοτεχνία
Σημαντική είναι η θέση του ιερού δέντρου στην ελληνική τέχνη, την ποίηση και τη λογοτεχνία. Bαθειά ριζωμένη στην ελληνική γη, η ελιά δεσπόζει εδώ και χιλιετίες στο ελληνικό τοπίο, το φωτίζει με το χαρακτηριστικό και απαράμιλλο γκριζοπράσινο χρώμα της και εμπνέει τους καλλιτέχνες όλων των εποχών από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Tο ελαιόδεντρο, τα κλαδιά του και τα φύλλα του, σκηνές από το μάζεμα του καρπού και την παραγωγή του λαδιού, κόσμησαν μοναδικά έργα τέχνης όπως αρχαίους αμφορείς και αγγεία, αποτυπώθηκαν στους τοίχους αρχαίων παλατιών, έγιναν το θέμα περίφημων έργων ζωγραφικής και χαρακτικής των νεώτερων ελλήνων καλλιτεχνών.
Aξεπέραστη πηγή ζωής, η ελιά είναι παρούσα και στα κείμενα των αρχαίων και των σύγχρονων ελλήνων συγγραφέων και ποιητών. Γοητευμένοι από το φως της και τις υπέροχες αρχέγονες ιστορίες που μόνο αυτή ξέρει τόσο όμορφα να διηγείται, την ύμνησαν όσο λίγα δέντρα γιατί την αγάπησαν πολύ. Xωρίς την ελιά το ελληνικό τοπίο θα ήταν πιό φτωχό και οι έλληνες καλλιτέχνες και ποιητές θα είχαν χάσει μια μοναδική πηγή έμπνευσης. Γι’αυτό, όπως λέει και ο ποιητής, “που κι αν ακόμα δεν υπήρχαν οι ελαιώνες … θα τους είχα επινοήσει” (O. Eλύτης)
